Zachowek - najważniejsze zagadnienia

Dziś na blogu kancelarii rozpoczynamy serię wpisów na temat zachowku. Wbrew powszechnemu mniemaniu, wokół tej potocznie znanej przecież konstrukcji prawnej narosło wiele mitów, zaś jej praktyczne zastosowanie budzi różnego rodzaju wątpliwości. Wychodząc naprzeciw tej sytuacji, w ramach kilku najbliższych wpisów postaramy się przybliżyć Wam funkcjonowanie zachowku w praktyce oraz zwięźle opisać kluczowe aspekty związane ze stosowaniem tej instytucji. 

Czym w ogóle jest zachowek?

Na wstępie musimy pochylić się nad tym, czym w ogóle jest zachowek i co to za instytucja. Odnosząc się do tej kwestii trzeba zauważyć, że polskie prawo w sposób szeroki oraz szczególny chroni wolę spadkodawcy, który poprzez testament lub inne rozrządzenia podjęte jeszcze za życia może zadysponować swoim majątkiem w sposób przez siebie preferowany. Jak się jednak okazuje, swoboda spadkodawcy w dysponowaniu swoim majątkiem doznaje w praktyce pewnych ograniczeń i nie ma charakteru absolutnego. Kluczową instytucją ograniczającą pełną i nieograniczoną wolę testatora jest właśnie zachowek, który stanowi formę ochrony najbliższych członków rodziny przed nieracjonalnymi lub niezrozumiałymi dla nich decyzjami spadkodawcy. Polski kodeks cywilny realizuje ochronę najbliższych krewnych zmarłego poprzez opisywaną w tym wpisie instytucję zachowku, który mówiąc najogólniej przybiera formę roszczenia pieniężnego odpowiadającego wartości, którą dany krewny powinien otrzymać od spadkodawcy w postaci darowizny, powołania do spadku lub zapisu (zwykłego lub windykacyjnego), ewentualnie w postaci świadczenia od fundacji rodzinnej lub mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej. Jeśli uprawniony stosownej wartości majątku spadkowego nie otrzyma, wówczas może się on domagać zasądzenia od osób, które otrzymały większą część majątku jego kosztem stosownej kwoty tytułem zachowku.

Kto może wystąpić z roszczeniem o zachowek?

W dalszej kolejności należy sobie odpowiedzieć na pytanie o to, kto jest w praktyce ową osobą uprawnioną, a w konsekwencji, kto może wystąpić ze stosownym roszczeniem. Kwestia ta została wprost przesądzona w stosownych regulacjach kodeksu cywilnego, tj. w art. 991 § 1 i 2 KC, który to przepis stanowi, że zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach - połowa wartości tego udziału (zachowek). Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, bądź w postaci świadczenia od fundacji rodzinnej lub mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

Jak wynika z przytoczonego powyżej przepisu, krąg osób uprawnionych do dochodzenia zachowku jest wąski i ma charakter zamknięty. Do kręgu tego należą wyłącznie zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy. Pozastałym krewnym, jakkolwiek nie byliby oni blisko związani ze spadkodawcą nie przysługują roszczenia z tytułu zachowku. Odpowiadając na często pojawiające się wśród osób zainteresowanych problematyką zachowku pytanie, należy zatem jasno powiedzieć, że prawa do zachowku w żadnej sytuacji nie ma rodzeństwo spadkodawcy, jak również inni niż rodzice i zstępni krewni, np. dziadkowie, rodzeństwo cioteczne. Sytuacji tej nie zmienia nawet fakt, iż przykładowo - siostrę lub brata spadkodawcy, łączyły z nim z bardzo bliskie więzy lub też, iż brat lub siostra od dłuższego czasu sprawowali nad nim opiekę i istotnie pomagali mu w codziennym życiu. Z punktu widzenia uprawnienia do dochodzenia zachowku, te kwestie nie mają żadnego znaczenia. Warto poczynić w tym miejscu uwagę także odnoszącą się do małżonka spadkodawcy. Uprawnienie do zachowku przysługuje małżonkowi o tyle, o ile w w chwili śmierci spadkodawcy pozostawał on w związku małżeńskim ze spadkodawcą. Powyższe oznacza, iż prawa do zachowku nie ma była żona lub mąż zmarłego albo zmarłej i to bez względu na to, jak długo trwał staż małżeński oraz w jakim okresie przed śmiercią nastąpiło rozwiązanie małżeństwa. Należy mieć również na uwadze, iż z mocy art. 935[1] KC przepisy o powołaniu do dziedziczenia z ustawy nie znajdują zastosowania do małżonka pozostającego w separacji, co prowadzi do wniosku, iż małżonek taki (pozostający w separacji w znaczeniu prawnym) również nie będzie mógł skutecznie wystąpić z roszczeniem o zachowek. Kończąc wątek odnoszący się do kręgu osób uprawnionych do dochodzenia zachowku należy także zauważyć, że skoro przepis art. 991 § 1 wprost przyznaje uprawnienie do zachowku zstępnym, to tym samym przyjąć należy, że brak jest ograniczenia stopnia pokrewieństwa, wobec czego w grę mogą wchodzić dzieci, wnuki, a nawet prawnuki spadkodawcy, co oczywiście nie oznacza, że w każdym przypadku będą oni uprawnieni do zachowku. W kontekście powyższego, istotne jest zwrócenie uwagi na fakt, że uprawnienie do zachowku dotyczy tylko tych osób, które byłoby w danej sytuacji spadkobiercami ustawowymi. Nie zawsze zatem uprawnionymi do zachowku będą przykładowo rodzice spadkodawcy. Dla zobrazowania powyższego, możemy posłużyć się następującym przykładem - jeśli spadkodawca pozostawi po sobie dzieci, to rodzice spadkodawcy nie będą uprawnieni do zachowku. Analogicznie, prawa do zachowku nie nabywają rodzice i dalsi zstępni spadkodawcy, jeśli zmarły pozostawił małżonka i dzieci, gdyż to oni, gdyby spadkodawca nie sporządził testamentu eliminującego ich z grona spadkobierców nabywających spadek, w tej sytuacji byliby powołani do dziedziczenia z mocy ustawy. W konsekwencji należy zaznaczyć, że spadkobiercy ustawowi, a konkretnie zstępni, małżonek i rodzice spadkodawcy, nabywają prawo do zachowku w takiej samej kolejności, w jakiej powołani byliby do dziedziczenia ustawowego i tylko o tyle, o ile w danym przypadku byliby powołani do spadku z ustawy. Konsekwencją tego jest także przyjęcie, że możliwość dochodzenia roszczenia o zachowek nie będzie przysługiwała tym spośród tych osób, które w danym przypadku w ogóle nie doszłyby do dziedziczenia z ustawy, a więc także: osobie, która odrzuciła spadek (art. 1020 KC), została uznana za niegodną dziedziczenia (art. 928–929 KC), zawarła ze spadkodawcą umowę o zrzeczenie się dziedziczenia (art. 1048, 1049 § 2 KC) czy też została przez tego spadkodawcę wydziedziczona w sensie ścisłym (art. 1008 KC). 

Jak obliczyć wysokość zachowku?

W dalszej kolejności należy przejść do zwięzłego opisu wysokości zachowku oraz problematyki jego obliczania. Proces konkretyzacji kwoty, która może być w danym przypadku dochodzona przez osobę uprawnioną składa się z kilku etapów oraz wymaga uwzględnienia szeregu czynników, a nawet wykonania stosownych obliczeń matematycznych. Aby sprawa o zachowek miała swój sens i mogła prowadzić do rzeczywistego zapewnienia uprawnionemu ochrony prawnej, konieczne jest dokładne i precyzyjne wyliczenie kwoty roszczenia. W tej kwestii należy zacząć od tego, że wysokość zachowku może wynosić 2/3 albo 1/2 udziału spadkowego. Zachowek w wysokości 2/3 udziału spadkowego przysługuje, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni. W pozostałych przypadkach (a zatem co do zasady najczęściej) zachowek wynosi 1/2 udziału spadkowego.

Jak już wspomniałem, ustalenie wysokości zachowku składa się z kilku etapów. Po pierwsze, należy określić ułamek stanowiący podstawę do obliczania zachowku. Po drugie, ustala się tzw. substrat zachowku, na który składa się stan czysty spadku wraz z doliczonymi darowiznami, zapisami windykacyjnymi, funduszem założycielskim fundacji rodzinnej wniesiony przez spadkodawcę, w przypadku gdy fundacja ta nie jest ustanowiona w testamencie oraz mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej. Po trzecie, należy dokonać stosownego działania matematycznego oraz pomnożyć substrat zachowku przez ułamek, który wyraża udział stanowiący podstawę do obliczenia zachowku. Wynik mnożenia stanowi kwotę zachowku, który przysługuje określonej osobie.

Dla prawidłowego obliczenia zachowku istotne jest zatem ustalenie przede wszystkim właściwego udziału spadkowego. Co istotne, przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni. O co dokładnie chodzi? Otóż, spadkodawca, który nie może przewidzieć ewentualnego odrzucenia spadku albo uznania któregoś ze spadkobierców za niegodnego, musi mieć możliwość ustalenia udziału, jaki będzie określał zachowek poszczególnych uprawnionych. Gdyby przy obliczaniu zachowku nie byłby brany pod uwagę spadkobierca odrzucający spadek, oznaczałoby to, że wola tego spadkobiercy może wpływać na wielkość zachowku, a tak być nie powinno, ponieważ zachowek co do zasady powinien być możliwy do przewidzenia, także obliczenia przez samego spadkodawcę, który decyduje się na określone rozrządzenia testamentowe. Ustawodawca konstruując przepisy o zachowku wyszedł zatem ze słusznego założenia, że na wielkość roszczeń uprawnionego do zachowku nie powinny mieć wpływu zdarzenia następujące już po otwarciu spadku. Powstaje jednak pytanie, jak to działa w praktyce? W tym zakresie można się posłużyć następującym przykładem - jeśli z trójki uprawnionych do zachowku dzieci, jedno dziecko odrzuciło spadek, nie pozostawiając zstępnych, to udział spadkowy, stanowiący podstawę ustalania zachowku, wynosi dla dwójki uprawnionego do zachowku rodzeństwa po 1/3, nie zaś po 1/2.

Kolejny krok na drodze do wyliczenia wysokości zachowku, to obliczenie tzw. substratu zachowku, a zatem określenie wartości „czystego spadku”, czyli różnicy pomiędzy wartością wszystkich praw należących do spadku, według ich stanu z chwili otwarcia spadku i cen z chwili orzekania o zachowku a sumą długów spadkowych, z pominięciem długów wynikających z zapisów zwykłych i poleceń. Co istotne, na potrzeby obliczeń zachowku, czysta wartość spadku powinna zostać powiększona o ewentualne darowizny, zapisy windykacyjne, fundusz założycielski fundacji rodzinnej wniesiony przez spadkodawcę, w przypadku gdy fundacja ta nie jest ustanowiona w testamencie oraz mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej. Szczególnie ewentualne darowizny uczynione przez spadkodawcę mają istotne znaczenie. Często w praktyce zdarza się bowiem tak, że nie w pełni świadomy sytuacji prawnej przyszły spadkodawca, jeszcze za życia za pośrednictwem darowizn rozdysponowuje swój majątek licząc na to, że w ten sposób rozwiąże ewentualne spory mogące wynikać z dziedziczenia i ochroni określone osoby obdarowane przed potencjalnymi roszczeniami o zachowek. Nic bardziej mylnego, takie działanie nie wywołuje pożądanych skutków prawnych, zaś wartość dokonanych darowizn co do zasady zostanie zaliczona na poczet substratu zachowku. Należy mieć na uwadze, że jeżeli darowizna została uczyniona na rzecz osoby nie będącej spadkobiercą – wówczas dolicza się jej wartość do spadku, pod warunkiem, że dokonano jej nie dalej niż przed upływem 10 lat od śmierci spadkodawcy. Jeśli natomiast darowizna została uczyniona na rzecz spadkobierców, a także osób uprawnionych do zachowku – wówczas dolicza się jej wartość do spadku bez względu na czas ich dokonania. 

Przykład

Mając na uwadze przedstawione powyżej ogólne reguły determinujące obliczanie zachowku, spróbujmy przedstawić przykład, w ramach którego zostanie dokładnie wyliczona jego wysokość. W naszym przykładzie spadkodawca S miał dwóch synów A oraz B. Spadkodawca jeszcze za życia przekazał synowi A składnik majątkowy o wartości 200 000, 00 zł w formie umowy darowizny. Następnie, spadkodawca sporządził testament, na mocy którego do dziedziczenia powołał wyłącznie syna A, pomijając jednocześnie syna B. Wartość spadku pozostałego w chwili śmierci spadkodawcy wynosi 600 000, 00 zł. Syn B będzie uprawniony do zachowku po swoim ojcu. Gdyby jego ojciec nie sporządził testamentu, wówczas dziedziczyłby majątek spadkowy wraz ze swoim bratem w udziałach po 1/2. Biorąc pod uwagę, że Syn B jest pełnoletni oraz nie jest trwale niezdolny do pracy, może się on domagać połowy udziału, który przysługiwałby mu przy dziedziczeniu ustawowym. W naszym przykładzie, udział stanowiący podstawę obliczania jego zachowku wyniesie zatem 1/4 (1/2 x 1/2). Jeśli chodzi natomiast o substrat zachowku, to wyniesie on 800 000, 00 zł, albowiem do wartości majątku spadkowego w chwili śmierci spadkodawcy należy także doliczyć wartość uczynionej przez spadkodawcę darowizny o łącznej wartości 200 000, 00 zł na rzecz syna A. Dysponując tymi danymi dokonujemy zatem przemnożenia udziału stanowiącego podstawę obliczania zachowku (1/4) oraz wartości substratu zachowku (800 000, 00 zł), w wyniku czego otrzymujemy kwotę 200 000, 00 zł, jako wartość zachowku przysługującą synowi B. Mam nadzieję, że tak zarysowany przykład pozwoli Wam zobrazować sobie, jak w praktyce wygląda obliczanie zachowku i w jaki sposób możecie choćby wstępnie i orientacyjnie oszacować wartość przysługującego Wam ewentualnie roszczenia. 

W jakich sytuacjach w praktyce, najczęściej przysługuje prawo do zachowku?

Na marginesie przytoczonego powyżej przykładu należy także zasygnalizować, że najczęściej roszczenia o zachowek są formułowane wobec spadkobierców, którzy powołani zostali do spadku na podstawie testamentu, z pokrzywdzeniem osób, które dziedziczyłyby na podstawie ustawy. Nie w każdej sytuacji jednak spadkodawca pozostawia testament, ponieważ niejednokrotnie mają miejsce przypadki, w których cały majątek zostanie rozdysponowany przez spadkodawcę jeszcze za życia. W takiej sytuacji uprawnionym również przysługuje prawo do zachowku. Nawet jeśli w danej sytuacji, mamy do czynienia z tzw. „pustym spadkiem”, który w chwili śmierci nie zawiera żadnych wartościowych składników majątkowych, to i tak prawo do zachowku może wchodzić w grę z uwagi choćby na możliwość doliczenia do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę jeszcze za życia (np. darowanie wartościowego lokalu mieszkalnego na rzecz jednego z dzieci spadkodawcy), o czym była już mowa powyżej. Wówczas, mimo braku sporządzenia testamentu przez spadkodawcę oraz występowania zjawiska „pustego spadku” roszczenie o zachowek może być aktualne. 

Czy roszczenie o zachowek może się przedawnić?

Na koniec kilka słów o przedawnieniu. Rozpatrując problematykę zachowku należy mieć na uwadze, że roszczenia o zachowek tak jak wszelkie roszczenia majątkowe podlegają przedawnieniu. Przepisy wprowadzają tu jednak dość długi jak na standardy prawa cywilnego termin przedawnienia, który wynosi aż 5 lat. Istotne jest także określenie momentu, w którym przedawnienie rozpoczyna swój bieg. W tym zakresie art. 1007 § 1 - 4 stanowią, że roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu. Roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku. Roszczenie przeciwko fundacji rodzinnej obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanego funduszu założycielskiego przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku. Roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanego mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku.

Jak wynika z przedstawionego artykułu, problematyka zachowku jest dość złożona, zaś każdy przypadek należy rozpatrywać indywidualnie. Jeśli zastanawiasz się czy Tobie lub Twoim bliskim przysługuje w ogóle prawo do zachowku oraz w jakiej dokładnie wysokości, zapraszamy do kontaktu z naszą kancelarią. Posiadamy bogate doświadczenie w prowadzeniu spraw o zachowek, w tym w kompleksowej reprezentacji Klientów przed sądami oraz organami egzekucyjnymi i chętnie pomożemy także Tobie. 

Oskar Sokolnicki

adwokat